Özel Yeteneklilerde Benlik Algısı

Benlik algısı çocuğun kendisiyle ilgili olarak kafasında çizdiği görünümüdür. Bu görünüm çocuğun özgüveninin olup olmayacağını, içe ya da dışa dönük oluşunu belirler. Çocuğun benlik kavramı dünyayı seyrettiği bir gözlük gibidir (Yavuzer, 2004). Yaptığı işlerde başarılı olan özel yetenekli çocuk, çevresinden bu yönde aldığı olumlu tepkiler sebebiyle yaptığı işlerde kendine güvenmekte ve yüksek bir benlik algısı geliştirmektedir.
Bu özelliklerin hepsi he r özel yetenekli bireyde görülmeyebilir ancak çoğunlukla gözlemlenmesi özel yetenekli birey olacağını düşündürebilir.
Çocuğun kendisi ile ilgili algısı doğumdan itibaren başlar ve yaşam boyu değişir. Çocuğun benliği, anne babasından, akranlarından, okul yaşantısından ve daha birçok faktörden etkilenmektedir (Gander&Gardiner, 2001; Yavuzer, 2004).
Ortaya Çıkabilecek Sorunlar:
Özel yetenekli çocuklar yüksek farkındalık ve duyarlılıkları nedeniyle çevrede olup bitenden etkilenir ve bu olaylar karşısında çaresizlik hissedebilirler. Yüksek zihinsel potansiyelleri sayesinde olumsuzlukların üstesinden gelmelerine rağmen mükemmeliyetçilikleri eleştirilerden etkilenmelerine, yüksek beklentiler ise baskıya yol açar. Bunların sonucunda özel yetenekli öğrencinin benlik algısı olumsuz etkilenebilir (Ataman, 2014).
Ne Yapmalı?
* Çocuğunuzla karşılıklı sevgi, güven, anlayış ve saygı içeren sosyal ilişkiler kurun.
* Çocuğunuza kendini ifade etme özgürlüğü tanıyın.
* Olumsuz benlik algısına sahip özel yetenekli çocuklarınızın güçlü yanlarını keşfederek yeteneklerini ortaya koyacakları ortamlar hazırlayın. Keşfedilen yetenek alanında onu destekleyin.

Mükemmelliyetçilik

Özel yetenekli çocukların tipik özelliklerinden biri mükemmeliyetçi olmalarıdır. Mükemmeliyetçilik bazen olumlu sonuçlar doğurduğu gibi bazen de olumsuz sonuçlar ortaya çıkarabilir. Örneğin bir projeyi çok iyi yapmaya çalışan çocukta mükemmeliyetçilik, çocuğun motive olmasını sağlayabilirken diğer yandan projeyi kusursuz yapma hırsı ve başarısızlığa uğrama kaygısı çocuğun projeyi yapmaktan vazgeçmesine yol açabilir.
Ortaya Çıkabilecek sorunlar :
Özel yetenekli çocuklar genel olarak birçok alana karşı ilgili ve yeteneklidir, fakat mükemmeliyetçilik özelliği gösteren çocuklar başarısız olma kaygısı ile normalde iyi yapabileceği ya da başarılı olabileceği işlerden kaçınabilirler. Sadece en mükemmel olduğu basit alanlara yönelerek güzel işler çıkaracağı diğer yetenek alanlarından uzaklaşabilir. Bunun yanı sıra  mükemmeliyetçi çocuklar başarısız olduğu durumlarda yeme bozukluğu, ilgilerinde azalma, kaygı ve depresyon yaşayabilir.
Anne babanın mükemmeliyetçi olması çocuğun da mükemmeliyetçi olmasına neden olabilir. Bu nedenle ailenin de tutumlarını gözden geçirmesi ve değiştirmesi önemlidir.

Ne Yapmalı?
* Çocuğunuzu ve onun yanında başkalarını eleştirmeyin.
* Çocuğunuza bir şeyleri doğru yapması konusunda baskı yapmayın.
* Performansın ve ders notlarının ön planda olduğu bir çevre oluşturmayın.
* Çocuğunuzun başarılarını değil, çabasını takdir edin.
* Övgü ve eleştirilerinizi çocuğunuzun kişiliğine değil, davranışlarına yönelik yapın.
* Kendi davranışlarınızla mükemmeliyetçiliğin olumlu kullanımına örnek olun.
* “Yeterince çabaladığını, elinden geleni yaptığını biliyorum.”gibi cesaretlendirici cümleler kullanın.

Aşırı Duyarlılık

Özel yetenekli çocuklar yüksek farkındalık ve keskin gözlemleri sayesinde aşırı duyarlılık özelliği gösterirler. Aşırı duyarlılık beş farklı alanda görülebilir (Yılmaz, 2015; Webb ve ark., 2016):
a. Psikomotor Duyarlılık: Hızlı konuşma, yoğun atletik etkinlik, enerji yoğunluğu gelişmiş psikomotor yetenek gibi özellikler görülür. Örneğin, atletizm, yüzme ve jimnastik vb. spor dallarını içerdiği gibi bazen el sanatları gibi ince motor becerilerdeki yetenekliliği de kapsar. Psikomotor duyarlılığı yüksek olan çocuklar yeni bir şey öğrenirken ya da düşünürken hareket etmeye ihtiyaç duyabilirler. Bu nedenle rutin kağıt kalem çalışmaları yaparken zorluk yaşayabilirler. Sınıf ortamındaki aşırı hareketliliğinden dolayı sıklıkla dikkat eksikliği ve hiperaktivite bozukluğu (DEHB) ile karıştırılabilir.
b. Duyumsamada Duyarlılık: Görme, dokunma, tat alma, işitme gibi duyuları daha hassastır. Bu hassasiyet estetik zevk, güzel nesnelere, müziğe, renklere, şekillere karşı güçlü duyumlar ile sonuçlanabilir. Koku ve tatlara karşı duyarlı olan çocuklar yemek seçebilir. Dokunsal duyarlılık çocukların bazı giysileri giymek istememesine yol açabilir.
c. Zihinsel/Entelektüel Duyarlılık: Sürekli sorgulama, yeni bilgiler keşfetme, sorunlara yeni çözümler arama vb. özellikler zihinsel duyarlılık sonucunda görülür. Aşırı düzeyde soru sorma, başkalarının aktardığı bilgileri eleştirme gibi davranışlara yol açabilir. Çeşitli ilgi alanları konusunda geniş ve derin bilgi arayışına ve bu alanlarda yüksek motivasyon göstermeye neden olabilir. Mantıksal süreçlere önem veririlir ve bu süreçlerin ön planda tutulması istenir.
d. İmgelemede Duyarlılık: Sınırsız hayal gücü, hayalî arkadaşlar, sihir-peri öyküleri, sıra dışı fikirler, ayrıntılı rüyalar ve anılar bu duyarlılığın sonuçlarıdır. İmgeleme duyarlılığı yüksek olan çocuklar düşüncelere dalıp odaklanılması beklenen aktiviteden uzaklaşabilirler.
e. Duygusal Duyarlılık: Duygusal duyarlılığın duygularını çok daha derin ve yoğun yaşama, kendi duygularına ilişkin yüksek farkındalık, diğer insanların duygularını tanıyabilme; diğer canlılarla, insanlarla, mekânlarla güçlü bağlanma ilişkisi kurabilme vb. sonuçları vardır. Duyguları yoğun şekilde yaşayan çocuklar evrensel ve geleceğe yönelik konularda aşırı kaygı  aşayabilirler.
Duyguları fark etmede ileri olmalarına karşın duygulara göre davranışlarını düzenlemede güçlük yaşayabilir ve desteğe ihtiyaç duyabilirler. Küçük yaşlarda savaş, açlık, ölüm, şiddet gibi konulara ilgi gösterirler. İş bulamama, arkadaş bulamama, yalnız kalma, sevilmeme gibi korku ve kaygılar geliştirebilirler. Bu yüksek duyarlılık onları kolay incitebilir, eleştiriye güçlü tepkiler vermelerine neden olabilir ve sosyal yaşantıdan uzaklaştırabilir.
Ne Yapmalı?
* Ödevini yaparken hareket ederek odaklanabiliyorsa sabit oturmasını beklemeyin.
* Yüksek bir masa kullanarak etkinliklerini ayakta yapmak istediğinde ve öğrenme sırasında yürüyerek çalıştığında anlayışlı olun.
* Hareket ihtiyacı duyan çocuğunuzun sabit bir etkinliğe katılması gerektiği durumlarda sıkması için eline yumuşak bir top verin.
* Aynı fikirde olmasanız bile duyusal duyarlılıkları konusunda kabul edici ve anlayışlı bir tutum sergileyin.
* Kaçınmak istediği duyusal uyaranlar (yüksek ses, istemediği yiyecekler, yünlü kumaşlar, giysi etiketleri, ritmik sesler gibi) için zorlamayın.
* Resim, müzik, drama gibi sanatsal aktivitelere yönlendirin.
* Hayal dünyasındaki kurgularına dair paylaşımlarına saygı gösterin.
* Çocuğun kurgusal anlatımları ile yalan arasındaki farkı ayırt edin.
* Hayal gücünü kullanarak ortaya özgün ürünler (karikatür, hikâye, şiir, tasarım gibi) çıkarması için onu destekleyin.
* Zihinsel duyarlılığını kullanması için işlem, mantık ve strateji gerektiren oyun ve aktivitelere yer verin.
* Ona merakını ve ilgi alanlarını destekleyecek kaynaklar (dergi, kitap, belgesel gibi) sunun.
* Duyguların doğrusu ya da yanlışı olmadığını hatırlayın ve “Çok üzgünsün.” “Gerçekten çok sinirlisin.” gibi ifadeler kullanarak çocuğunuzun duygularını anladığınızı ve kabul ettiğinizi gösterin.
* Duyguları ifade etme konusunda ona örnek olun. Siz de duygularınızı açık bir şekilde ifade edin.
* Duyarlı olduğu konularda (çevre sorunları, hayvan hakları, savaşlar, evsizler vb.) bir şeyler yapmasına destek olun. Onu endişe ettiği konularda çözüm üretmesi için yönlendirin.

Gelişimde Uyumsuzluk

Özel yetenekli çocukların farklı gelişimsel alanlardaki performansı çeşitlilik gösterebilir. Örneğin 4 yaşındaki bir çocuğun zihinsel kapasitesi 6 yaş düzeyinde iken duygusal gelişimi 4 yaş düzeyinde olabilir. Uyumsuzluk yalnızca çocuğun gelişim alanları arasında değil, akranlarının gelişimi ile kendisinin gelişimi arasında da görülebilir.
Ortaya Çıkabilecek Sorunlar:
Gelişim alanları arasındaki bu uyumsuzluk çocuğun ve çevresinin yüksek ya da düşük beklentiye girmesine yol açabilir. Çocuk bu beklentileri karşılayamadığı zaman kendini yetersiz hissederek hayal kırıklığı ve stres yaşayabilir.
Küçük yaşlarda dil gelişimi zihinsel hızına yetişemediği zaman çocuğun konuşmasının akıcılığı bozulabilir.
Küçük kas gelişimi zihinsel hızına yetişemediği zaman, hayalindeki tasarımı kâğıda aktaramadığı için sinirlenebilir.
Çocuk kendi değerini yapabildikleri üzerinden değil, yapamadıkları üzerinden oluşturduğu için bu durum düşük benlik saygısına yol açabilir.
Akranlarıyla uyumlu gelişim göstermeyen çocuk kendisini bir gruba ait hissedememektedir.
Ne Yapmalı?
* Çocuğun uyumsuz gelişiminin farkında olup beklentilerinizi gerçekçi düzeyde tutun.
* Çocuğunuzun davranışlarının yaşına uygun olmasına fırsat verin.
* Çocuğunuzu yaşından ileri performans gösterdiği alanlarda normalleştirmeye çalışmayın.
* Diğer alanlara göre daha geride kalmış olan gelişim alanlarını destekleyecek fırsatlar yaratın.

Motivasyon

Özel yetenekli çocukların ilgi duydukları alanlarda öğrenme coşkuları ve motivasyonları yüksektir. Bu alanlarda bağımsız çalışıp verimli olabilirler. Ancak okul hayatında akranlarının hızına uymaya zorlandıkları, öğrenme ihtiyaçlarını gideremedikleri ve yavaş ilerlemek zorunda kaldıkları zaman gitgide motivasyonları düşmektedir. İlgi duydukları alanlarda kendi başlarına çalışırken motivasyonları yüksekken okul hayatında düşük motivasyonla akademik başarısızlık yaşayabilmektedirler.
Ortaya Çıkabilecek Sorunlar:
İlgi ve yetenek alanında düşük motivasyon gösteren çocuklar yeteneklerini geliştiremez ve mutsuz olurlar.
Doğru motivasyon kaynaklarıyla desteklenmeyen çocukların kariyer gelişimi ve gelecek beklentileri düşük olabilir.
Yaşamsal motivasyonları düşük olan çocuklarda sosyal etkileşim sorunları ortaya çıkabilir.
Verimli ders çalışma alışkanlığı edinememiş özel yetenekli çocuklar özgüvenlerini kaybederek motivasyon düşüklüğü yaşayabilirler.
Mükemmeliyetçilik nedeniyle hedefleri abartan özel yetenekli çocuk başarısızlık kaygısı ile motivasyonunu düşürebilir.
Ailenin beklentisinin yüksek olması çocuğa başarıya ulaşması konusunda baskı oluşturarak çocuğun motivasyonunu düşürebilir.
Ne Yapmalı?
* Motivasyonu artırmaya çocuğunuzun ilgi gösterdiği alanları destekleyerek başlayın.
* Çocuğunuzu motive etmek amacıyla onunla çatışıp güç savaşına girmeyin.
* Çocuğunuz ile olumlu ve destekleyici bir ilişki kurun.
* Gerçekçi hedefler koyun, hedefe ulaşmak için aşamalandırın, çabalarını takdir edin.
* Çocuklarınızla yapacağınız aktivitelerle,etkinliklerle (gezi,deney vb.) ilgi alanlarını keşfederek çocuğunuzun içsel motivasyonunu arttırın.
* İlgi alanlarında ortaya koydukları becerilerden sonra sözel pekiştireçler (aferin, tebrikler, helal olsun) kullanarak çocuğunuzun motivasyonunu artırın.
* Çocuğunuzun sonuca değil sürece odaklanarak yaptığı işten keyif almasını sağlayın.
* Çocuğunuzla ortak aktivitelere katılın.
* “Evet ama…” demekten kaçının.
* İyi yaptığı, tutkuyla ve başarıyla yaptığı bir alanı keşfedin ve motive olduğu bir ortam ya da kişi bulun.

Üstün Zekalı Çocuklarda Aşırı Soru Sorma ve Merak Duygusu

Özel yetenekli çocukların çeşitli konular hakkında daha detaylı bilgi edinmek için çokça sorular sorduğu bilinmektedir.
• Merak duygusu motivasyonu artırır ve bireyi yeni şeyler öğrenmeye teşvik eder.
• Merak eden bir zihin kendini geliştirebilir.
• Merak eden çocuklar daha hızlı öğrenir.
• Merak duygusu özel yetenekli bireylerin yaratıcılıklarını destekleyen en önemli unsurlardan biridir.
• Yaratıcı bireyler sorunlara daha kestirme ve etkili çözümler bulabilir, çevresel koşullara daha iyi uyum sağlayabilir ve değişimlere açık olur.
Ortaya Çıkabilecek Sorunlar:
Özel yetenekli çocukların çok fazla soru sormaları kendileri için problemlerin ortaya çıkmasına sebep olabilir. Örneğin aile çocuğun sorularına cevap vermeme ve geçiştirme ya da onları azarlama yoluna giderse özel yetenekli çocukların merak duyguları istemeden de olsa anne babalar tarafından köreltilebilir.
Ne Yapmalı?
* Özel yeteneklilerin merak duygularının ve yaratıcıklarının gelişmesi için onlara soru sorma imkânları tanıyın.
* Cevap veremediğiniz konularda çocukla birlikte araştırma yoluna gidin.
* Onlara farklı nesneler, araçlar tanıtın ve yorum yapabilecekleri durumlar oluşturun.
* Çocukların fikirleri ile alay etmek, düşüncelerine değer vermemek, duygularını kabul etmemek, onları eleştirmek, ayıplamak onların merak duygularını köreltir.
* Merak duygusunu köreltmeyi, zihninde yeni sorular oluşmasını sağlayın.

Üstün Zekalı Çocuklarda Eleştirel Düşünme

Eleştirel düşünme, olayların inceleme ve değerlendirme süreçlerinde görüşleri analiz ederek çıkarımda bulunma becerisidir. Eleştirel düşünen birey bağımsız ve adil düşünür, farklı fikirlere açıktır, alternatifleri bulmaya çalışır, duygu ve düşüncelerini iyi analiz eder.
Özel yetenekli çocuklar bilgiye sahip olma ve bilgiyi işleme konusunda akranlarından daha iyidirler ve eleştirel düşünmeye yatkındırlar. Özel yetenekli çocukların eleştirel düşünme becerilerinin geliştirilmesi; çocuğun güvenilir kaynakları kullanmasını, sorular sormasını, problem çözme süreçlerini ve doğru kararlar almasını etkiler. Eleştirel düşünme, bilimin gelişmesi ve üretilmesi için gerekli olan temel becerilerdendir.
Eleştirel düşünmeyi engelleyen faktörler (Nosich, 2012):
• Bireyin düşünme sürecinde kendi değer ve duygularının etkisinde kalması
• Gerçeği tüm yönleriyle araştırıp bilgi sahibi olmaması
• Doğru ya da yanlış bilgileri ayırt etmemesi
• Aklına ilk geldiği gibi yorumlaması
Ortaya Çıkabilecek Sorunlar:
Özel yetenekli çocuğun çoğunlukla eleştirel düşünmesi ve farklı fikirlerini paylaşmak istemesi çevresindekiler tarafından ukalalık, kendini beğenmişlik olarak algılanabilmektedir. Bunun sonucunda arkadaşları tarafından dışlanabilir ve motivasyonu düşebilir veya uyum sağlamak adına eleştirel düşünmeyi bırakabilir, fikirlerini ifade etmekten kaçınır ya da benlik algısı olumsuz yönde etkilenebilir.
Ne Yapmalı?
* Bu konuda sorun yaşasa da çocuğunuzu düşüncelerini söylemeye teşvik edin ve doğru ifade etme becerilerini öğretin.
* Güvenilir bilgi kaynaklarına ulaşma yöntemlerini öğretin.
* Olayların neden ve sonuçları üzerine çocukla konuşmalar yapın.

ÖZEL YETENEKLİ BİREYLERDE YAŞANTISAL ZORLUKLAR

Genellikle toplumda özel yetenekli olmanın olumlu yönleri göz önünde bulundurulurken özel yeteneklilerin karşılaştığı güçlükler toplum tarafından göz ardı edilebilir. Onları başarıya taşıyacak, geliştirilebilecek özellikleri desteklenmediğinde ya da bu çocuklar anlaşılamadığında istenmeyen davranışlar ortaya çıkabilir.
Demirbağ (2016) bu durumları şöyle sıralamıştır:
• Yaşıtlarına göre çabuk öğrendikleri için sınıf ortamında sıkılabilirler, öğretmenleri tarafından sınıf düzenini bozdukları gerekçesiyle şikâyet edilebilirler.
• Özellikle ilkokul döneminde çok çaba sarf etmeden başarı elde edebilirler ancak bu onların ders çalışma alışkanlığı kazanmalarını engelleyeceğinden ilerleyen yıllarda başarı konusunda sıkıntı yaşayabilirler.
• Gelişmiş mizah anlayışları yaşıtları arasında sorun yaratabilir, yaşıtlarının anlayamayacağı esprileri nedeniyle grupta dışlanabilirler.
• Zengin kelime hazinesi nedeniyle kullandığı kelimelerin yaşıtlarınca anlaşılamaması yalnız kalmalarına sebep olabilir.
• Aşırı duyarlılıkları çeşitli kaygı ve korkular geliştirmelerine neden olabilir, kolayca incinebilirler.
• Mükemmeliyetçilik duygularıyla ortaya çıkan yüksek beklentiler nedeniyle çocuklar kimi zaman özgüvenlerini yitirebilirler, kendilerini yıpratabilirler.
• “Özel yetenekli” tanısı nedeni ile aile ve öğretmenlerinin üst düzeydeki beklentileri ve çocuğa hata yapma şansı tanınmaması çocukta psikolojik problemler (düşük özgüven, depresyon, içe kapanma vb.) yaratabilir.
• Sürekli sorgulama içerisinde oldukları için sınıfta öğretmenleriyle, evde aileyle çatışma yaşayabilir ve asi olarak değerlendirilebilirler.

Üstün Yetenekli Çocuklarda Akran İlişkileri ve İletişim Becerileri

Akranları içerisinde kabul görmek çocukların benlik saygısı için oldukça önemlidir. Ancak özel yetenekli çocuklar arkadaş ilişkileri konusunda zaman zaman problemler yaşayabilmektedirler. İleri düzeydeki zihinsel gelişimleri nedeniyle genellikle kendinden daha büyük çocuklarla ya da yetişkinlerle iletişim kurma eğilimindedirler. Zihinsel performanslarının üst düzey olması sonucu elde ettikleri başarılar akranları tarafından kıskanılmasına, lakaplar takılmasına ve dışlanmasına sebep olabilir. Bazen de öğretmenlerinin bu çocuklara karşı farklı tutumu diğer arkadaşlarında kıskançlığa ve beraberinde olumsuz davranışlara neden olabilir. Bu durumda özel yetenekli çocuklar akranlarınca kabul görmek için farklılıklarını saklamaya çalışır, becerilerini sergilemekten çekinir, kendilerini geri çekme davranışları gösterebilirler.
Özel yetenekli çocukların akran ilişkilerini olumsuz yönde etkileyen bir diğer özellikleri de ısrarcı davranmalarıdır. Bu durum çevreleri tarafından inatçılık olarak yanlış algılanabilir. Israr ettikleri konular hakkında derin bilgiye sahiptirler. Bu çocuklar arkadaşlarıyla, ailesiyle ve öğretmenleriyle çatışmalar yaşayabilirler ama fikirlerini savunmaktan asla geri adım atmazlar. Merak ettikleri bir araştırma veya tasarladıkları bir proje varsa başarısız olsalar dahi tekrar tekrar denemekten vazgeçmezler.
Özel yetenekli çocukların iletişim becerileri genellikle yüksektir. Buna rağmen hata yapmaktan çekinme, yüksek özgüven, benmerkezcilik, kendini farklı ve üstün görme, akranları tarafından anlaşılmama gibi sebeplerle iletişim problemleri de yaşayabilmektedir. Bu durumlarda ebeveyn ve öğretmenlerinin, özel yetenekli çocuğun iletişim sorununun altında yatan sebepleri tespit edip etkin bir şekilde müdahale etmesi gerekli ve önemlidir.
Aileyle kurduğu iletişim çocuğun akranlarıyla kuracağı ilişkiye de örnek olacaktır.
Ne Yapmalı?
* Etkili iletişim becerilerini kullanmada model olun. Yazılı notlar bırakın (Beslenme kutusuna “Seni seviyorum.” yazan bir not bırakmak gibi).
* İletişim kurarken olabildiğince çocuğunuzun göz hizasına gelecek şekilde konuşun.
* Özel zamanlar oluşturun (baba kız günü, aile günü gibi beraber zaman geçirin, sevdiği oyunu beraber oynayın.).
* Yapmasını istemediğiniz şeylerin nedenlerini açıklayın.
* Eğer dinlemek için vaktiniz yoksa bu konuşmayı onu dinleyebileceğiniz bir zamana ertelemek istediğinizi belirtin ve mutlaka o zamanda dinleyin (Örneğin“Mutfakta işim bittikten sonra sizi dinleyeceğim.” dediğinizde de mutlaka sözünüzde durun.).
* Çocuğunuzun çözebileceği problemleri onun adına çözmeyin (Örneğin arkadaşlarıyla yaşadığı problemleri kendisinin çözmesine teşvik edin).
* Yargılamadan, suçlamadan dinleyin, genelleme yapmayın (Odasını zamanında toplamadığı için “Sen zaten hep böylesin, dağınıksın.” demek gibi).
* Emir verme, gözdağı verme, nutuk çekme, alay etme gibi iletişim engellerini kullanmayın. (Çocuğun bir olaydan sinirlenerek kapıyı çarpması üzerine “Kapıyı çarpma, düzgün davran.” gibi ifadeler yerine “Çok sinirlenmişsin.” gibi ona yansıtıcı tepkiler vererek duygularını fark etmesine ve ifade etmesine yardım edin.)
* Nasihat vermeyin (Anlattığı bir olay üzerine kabul edici konuşma sergileyin: “Sen de öyle yapmasaydın, bunda üzülecek ne var?” yerine “ Bu olay seni üzmüş, kendini mutsuz hissediyorsun.” gibi tepkiler vererek çocuğun anlaşıldığını hissettirin).
* Arkadaşlarıyla kıyaslamayın.

Üstün Yetenekli Çocuklarda Beklenmeyen Düşük Başarı

Özel yetenekli çocukların başarısız olmaları şaşırtıcı bir durum olarak görülmekte ve kabul edilmemektedir (Çağlar, 2004). Çünkü özel yeteneğin her engeli aşabileceği ve kesinlikle başarıya ulaşacağıdüşüncesi hâkimdir.
Reis’e (2004) göre düşük başarının bazı sebepleri şunlardır:
• Okul devamsızlığı
• Ödev yapmama
• Zayıf düzenleme becerileri
• Dikkatsizlik
• Zararlı arkadaşlıklar ve davranışlar
• Motivasyon eksikliği
• Düşük benlik saygısı
• Aile problemleri
Bu davranışlar, öğrencilerin özel yeteneklerini değerlendirmelerini engellemekte ve akademik başarısızlığasebep olmaktadır.
Bana karşı anlayışlı olun.
Ne Yapmalı?
Beklenmeyen düşük başarılar için ailelere öneriler şu şekilde sıralanabilir.
* Çocuğunuz için ulaşılabilir hedefler koyun.
* Bazı konularda başarısızlık yaşasa da başarılı olabileceği inancını destekleyin.
* Evde merak uyandırıcı bir ortam sağlayın.
* Okulda ve evde çocukların yaptığı aktivitelerle ilgilenin, destekleyin, katkı sağlayın.
* Başarı konusunda kardeşleri ve arkadaşları ile kıyaslama yapmayın.
* Çocuğunuzun ilgili olduğu alanda fikir üretmesini destekleyin.

Üstün Zekalı Çocuklarda İnternet ve Teknoloji Bağımlılığı

Özel yetenekliler özellikle sevdikleri alanda yüksek düzeyde motivasyona sahiptirler. Eğer bilgisayar oyunları ve internet ortamı onları mutlu ederse ilgileri normalden yüksek düzeyde olabilir, bu durum çocuğun bağımlılık riskini artırabilir.
İnternet bağımlılığının tespitinde yalnızca İnternet’te geçirilen vakit değil İnternet’in hangi amaçla kullanıldığı da önemlidir (Bayraktutan’dan aktaran Tetik 2015).
Özel yetenekli çocukların diğer çocuklara göre bilgisayar ve İnternet’e karşı daha yatkın oldukları söylenebilir. Bu bağlamda bilgisayar oyunları ve sanal dünyaya karşı bağlanma risklerinin de diğer çocuklara oranla daha yüksek olduğu düşünülebilir.
Ne Yapmalı?
* Öncelikle çocuklara teknolojinin doğru kullanımı anlatın ve ev ortamlarında teknoloji model olacak şekilde bilinçli kullanın.
* Çocuklar sağlıklı iletişim kuracakları eğitmenlerle sanat, kültür, edebiyat ve spor aktivitelerine (drama, yazma, resim, heykel, enstrüman çalma, koro, futbol, tenis, yüzme vb.) yönlendirin .
* Teknoloji bağımlılığı şüphesi var ise mutlaka bir uzmandan yardım alın.
* Şiddet içeren oyunları kesinlikle oynatmayın.
* Çocuğun zihinsel becerilerini geliştirecek zeka, hafıza ve strateji oyunları oynatın, yazılım geliştirme programları hazırlamasına yönlendirin.
* Bu oyunları tanımak ve çocuğunuzla birlikte zaman geçirmek için birlikte oynayın.
* Güvenlik programları kullanın.
* Teknolojik cihazları ortak kullanım alanlarında kullanmasını sağlayın.
* Çocuğunuzun sosyal medya hesabı olmasına orta okuldan önce izin vermeyin.
* Online oyunlar yerine internet ihtiyacı olmayan oyunlar tercih edin.

Üstün Yetenekli Çocuklarda Depresyon

Özel yetenekli çocuklar da kaygı ve depresyon yaşayabilmektedirler. Yaşıtlarından farklı olarak özel yeteneklilerin kaygı ve depresyon yaşamasını tetikleyen nedenler bulunmaktadır:
• İleri düzeyde olan zihinsel gelişimleri nedeniyle paylaştıkları farklı fikirlerin, kullandıkları kelimelerin yaşıtlarınca anlaşılmadığını fark etmeleri neticesindeyalnızlık hissi yaşaması
• Hassas yapılarından dolayı insan ilişkilerindeki çabuk kırılganlık
• Olaylara derinlemesine, farklı bakış açılarıyla yaklaşmaları ve bunun çevre tarafından anlaşılmaması
• Zihinsel gelişimlerine uygun olmayan eğitimin neden olduğu kaygı
• Eş zamanlı olmayan gelişimleri (Örneğin ahlaki gelişimi ileride olan çocuk bu değerleri sorgularken duygusal olgunluğu bunu kaldıracak seviyede olmayabilir.)
• Kendisine ve çevreye dönük mükemmeliyetçilik duygusu ve bu duygunun tatmin edilememesi
• Aşırı duyarlılıkları nedeniyle gelecek ve dünya hakkındaki kaygıları

Çevrenin yüksek beklenti düzeyi ve bunu karşılayamama kaygısı çocuğu yalnızlığa ve depresyona itebilir.
Ne Yapmalı?
* Özel yetenekli çocuğun yaşamış olduğu stresli durumlardan sonra kendisini toparlayabilme becerisi kaygı ve depresyonla baş etmede önemlidir. Kendini toparlayabilme becerisi ilk olarak ailede kazanılır bu konuda çocuğunuza model olun.
* Kendisini toparlayabilme becerisi kazanması için yaşamış olduğu stres durumlarının, problemlerle karşılaşmasının ya da hayal kırıklıklarının bir felaket olmadığını ve deneyim olduğunu vurgulayın.
* Çocuğunuzun var olan kişilik yapısının haricindeki farklı davranışlarına dikkat edin.
* Çocuğunuzun farklı fikirlerini dinleyin.
* Yetişkinlerin olduğu ortamlarda da onlara söz hakkı tanıyarak değer verildiği hissini yaşatın.
* Ailede bazı şeylerde çocuğa da danışın, onların fikirlerini alın.
* Çocuğunuza sabır ve saygıyla yaklaşın.
* Mükemmeliyetçilik duygusu ile başa çıkmasında ona yardımcı olun.
* Her zaman doğruyu ve en iyiyi yapmak zorunda olmadığı fikrini verin.
* Özel yetenekliler için olumlu sosyal ilişkiler geliştirmek önemlidir, bu ilişkileri oluşturmak için fırsatlar yaratılmalıdır (kulüp faaliyetleri, yaz kampları, takım sporları vb. ). Benzer ilgileri olan çocuklarla bir araya getirin.
* Kaygı ve stres durumlarını gözlemlediğinizde verilen önerilere ve iletişime dikkat edin ancak ağır depresyon belirtileri görüyorsanız mutlaka bir uzmana başvurun.

Üstün Yetenekli Çocuklarda Öz Disiplin Geliştirme

Aile tutumları çocuklarda disiplin yapısını etkiler. Örneğin korumacı aileler çocukların sorumluluğundaki işleri kendileri yaptıkları için çocuğun öz saygısını düşürebilir ve kendini yönetme becerilerini zayıflatabilir. Otoriter aileler tüm kural ve kararları kendileri aldıkları ve ödül cezayı kullandıkları için çocuğun karar verme becerilerini zayıflatabilir, çocuk sadece otoritenin olduğu yerde disiplinli davranır. Demokratik aile tutumu sergilenmesi çocuğun belli sınırlar içerisinde kendini özgürce ifade etmesine yardımcı olacağından öz saygısını arttırır, öz disiplin geliştirmesini sağlar.
Disiplin sorunlarının ortaya çıkmasını etkileyen nedenler; dikkat çekme isteği, güç isteği, kıskançlık, misilleme, cesaretsizlik, öz güven eksikliği, tutarsız aile tutumları, olumsuz davranışı kapatma isteği olabilir.
Ne Yapmalı?
* Çocuğun neyi yanlış yaptığını söylemek yerine ne yapması gerektiğini söyleyin (Masayı pastel kalemle boyamaya çalışan çocuğa “Orayı boyama kirletiyorsun.” demek yerine “Masa boyamak için uygun değil, gel boyama kitaplarını kullanalım.”).
* Disiplinsiz davranışın ortaya çıkma anından önce fark edip doğru olan davranışa yönlendirin (Çocuğun ceketini koltuğa atacağını fark eden anne “Ceketini asman çok güzel.” Diyebilir, ilk seferde olumlu tepki vermese de bunuaklında tutacaktır.)
• Aile içerisinde tüm bireyleri kapsayacak şekilde kurallar koyun.
• Çocuğun gelişimini olumsuz etkileyecek konularda sınırlar koyun.
• Çocukla güç ve otorite savaşına girmeyin.
• Kişiliğine değil davranışlarına odaklanın.
• Çocuğu ilgilendiren kuralları oluştururken bir aile toplantısı düzenleyip çocuğun da fikirlerini almak çocuğun kuralları sahiplenmesini sağlar.

Üstün Yetenekli Çocuklarda İki Kere Farklı Birey Sorunu

İki kere farklı terimi, özel zihinsel işlemleme (örn: asperger sendromu, özel öğrenme güçlüğü, dikkat eksikliği hiperaktivite
bozukluğu, duyusal entegrasyon sorunu, davranış sorunları gibi) sorunları olan fakat aynı zamanda son derece yüksek genel zihinsel potansiyeli olan çocukları tanımlamak için kullanılmaktadır (Gallagher,1988).
Özel yeteneklilikle birlikte görülemeyen tek özellik zihinsel engeldir, özel yetenekli birey diğer tüm özellikleri taşıyabilir. Kurallarınızda devamlı, kararlı, tutarlı olun.
a. Özel Yetenekli Bireyler ve Asperger Sendromu:
Asperger sendromu, otizm gibi yaygın gelişimsel bozukluklardan biridir.
 
Asperger sendromu;
• İletişim kurmakta zorluk yaşama (hem akranlarıyla hem de kendinden büyük yaştakilerle)
• Bazı davranışları sıklıkla yapma (parmak şıklatma, el çırpma vb.)
• Göz teması kuramama gibi sözel olmayan iletişime ilişkin sorunlar yaşama
• Belli alanda yoğunlaşmış aşırı ilgi; örneğin günlük hayatta gerekli bilgileri öğrenmede sıkıntı yaşarken, birçok futbolcunun -ayakkabı numarasına varıncaya kadar- hayatını ezberleyebilir.
b. Özel Yetenekliler ve Özel Öğrenme Güçlükleri (ÖÖG)
Özel öğrenme güçlüğü; bireyin okuma yazma, kendini ifade etme, matematik, organize olma, yön bulma gibi becerilerde yaşadığı güçlüklerdir. Öğrenme güçlüğü olan özel yetenekli bir çocuk, ileri bir okuma becerisine sahipken yazmada yetersiz kalabilir.
Hepimizin aynı olmasını beklemeyin.
Çocuk yaşadığı bu güçlüklerin üstesinden gelmek için daha çok çaba sarf eder. Sınıf ortamında bu çocukların davranış sorunları görülebilir, kendilerine olan güvenleri zedelenip arkadaş ilişkileri bozulabilir ve kaygı yaşayabilirler.
Ne Yapmalı?
* Çocuğunuzun öğrenme güçlüğü olduğu alanı fark edin ve bu konuda bir uzmandan yardım alın.
* Çocuğunuzun güçlü ve zayıf yönlerini belirleyin ve ona bu yönde destek olun.
* Çocuğunuzun benlik saygısının gelişmesi için yetersizliklerinden çok yeteneklerine odaklanın.
* Çocuğunuzun öğrenme yöntemini keşfedin.
Yapamadığım şeyler için bana baskı yapmayın!

c. Özel Yetenekliler ve Dikkat Eksikliği ve Hiperaktivite Bozukluğu(DEHB)
Dikkat Eksikliği:
• Dikkatin bir noktaya toplanamaması
• Çevreden gelen tüm uyarıcılara açık olma
• Sınavlarda dikkate bağlı hatalar yapma
• Dağınıklık, eşyaları kaybetme
• Unutkanlık gibi belirtileri vardır.
Yalnızca dikkat eksikliği olan çocukların en belirgin özelliği yavaş olmalarıdır. Bu gibi belirtilerin çocukta 6 ay süreyle, birden fazla ortamda, sık ya da çok sık görülüyor olması ve çocuğun yaşamında en az bir alanı olumsuz etkiliyor olması durumunda dikkat eksikliğinden şüphelenilebilir.
Aşırı Hareketlilik (Hiperaktivite), bireyin yaşına ve gelişim düzeyine uygun olmayacak şekilde hareketli olmasıdır.
• Yerinde uzun süre oturamama,
• Elin ayağın sürekli kıpır kıpır olması,
• Genellikle amaçsızca hareket hâlinde olması,
• Çok konuşma gibi belirtileri vardır.
Dürtüsellik, bireyin davranışlarını kontrol etmesinde sorun yaşamasıdır.
• Birey bir şey yaparken sonuçlarını düşünmeden hareket eder.
• Acelecilik, istekleri ertelemede güçlük çekme
• Aklına geleni hemen yapma
• Düşündüğünü hemen söyleme, söz kesme
• Sıra beklemekte zorluk yaşama gibi belirtilerle kendini gösterir.
 
DEHB tanısı almış özel yetenekli çocuğun yaşadığı güçlüklerden biri beklenmeyen düşük başarıdır. Çocuk kolay öğrendiği için ilkokul döneminde dikkatini derse vermese bileöğrenebilir ancak konular zorlaştıkça çocuğun akademik başarısı düşebilir ve kendine güveni azalabilir. Çocuk kolay öğrendiğinden zamanı planlama, çalışma alışkanlıkları edinme, dikkatini yoğunlaştırma gibi becerileri edinmekte geç kalabilir.
DEHB’li çocuk akranlarından sosyal-duygusal olgunluk olarak geride kalabilir ve bu da çocuğun akranları tarafından dışlanmasına yol açabilir. DEHB ve özel yeteneğin bazı özellikleri benzeşmektedir, bu da çocuğun doğru tanı almasını zorlaştırmaktadır.
Ne Yapmalı?
* Çocuktaki davranışlar yaşam becerilerini olumsuz etkilediğinde rehberlik servisiyle iş birliği yaparak bir çocuk psikiyatristine gidin.
* Çocuğun gelişim alanlarındaki düzeylerini fark edin ve beklentilerinizin bu düzeylere uygun olmasını sağlayın.
* Çocuğunuza fiziksel aktivite yapabileceği alanlar sunun. Örneğin onu kamplara, grup çalışmalarına yönlendirin ve yeni insanlarla tanışmasını sağlayın.
* Toplumsal kurallara uyması ve kendi sınırlarını tanıması, başkalarına saygı duyması ve sorumluluk alması için aile olarak tutarlı davranışlar sergileyin.
* Çalışma ortamındaki dikkat dağıtan materyalleri azaltın.
* Farklı duyulara hitap eden öğretim stratejileri uygulayarak, yaparak yaşayarak öğrenmesini sağlayın.
* Çocuğunuzun hareketliliğinin elinde olmadığını unutmayın.

Üstün Yetenekli Çocuklarda Yaratıcılık

Yaşıtlarından daha kolay ve çabuk öğrenen, meraklı, çok soru soran ve ilgi alanları son derece geniş olan özel yetenekli çocuklarda yaratıcılığın görülme olasılığı yüksektir.
Özel yetenekli çocukların hayal etmekten, yeni şeyler icat etmekten, problemlere farklı çözüm yolları bulmaktan zevk aldıkları görülmektedir (Smutny, 1998). Bu yüzden başkaları tarafından farklı ve sıra dışı olarak görülebilir, fikirleri yadırganabilir.
Yaratıcılığı destekleyen bir diğer unsur da oyunlarla zenginleştirilmiş öğrenme ortamıdır. Oyun, çocukların yaratıcılık kapasitesini geliştiren, öğrenme ve öğrendiklerini davranışa dönüştürme sürecini destekleyen önemli bir etkendir.
Ne Yapmalı?
* Farklı ve sıra dışı düşünen çocukları eleştirmeyin, onlarla dalga geçmeyin.
* Çocuklar baskı hissetmedikleri zaman yanlış yapmaktan korkmazlar. Böylece denemek için cesarete, yaratıcılıklarını geliştirmek için ise daha fazla enerji ve motivasyona sahip olurlar.
* Anne ve babalar, çocuklarınızın başarılı, üretken ve yaratıcı olmaları için hayallerinin bir gün gerçek olabileceğine inanın.
* Çocuklarda bağımsızlık duygusunun gelişmesi için çocukların karar verme süreçlerinde özgür ancak kontrollü tutum geliştirin.
* Çocuğun merak duygusu uyarılmalı, çocuğun yaratıcılığını destekleyici “ Daha farklı nasıl yapılabilir?”, “Başka nasıl özellikler eklenebilir?” gibi ifadeler kullanın.
* Yaratıcılık için gerekli olan eleştirel düşünme becerisini destekleyin.